दुःख – एक विदारक सत्य : मृत्यूवर एक नव्या दृष्टीकोनातून चिंतन -डॉ. प्रतिक मुणगेकर

"दुःख एक विदारक सत्य आहे." या वाक्याचा खरा अर्थ तेव्हाच उमजतो, जेव्हा एखादी आपली जवळची व्यक्ती अचानकपणे आपल्या आयुष्यातून कायमची निघून जाते. त्या एका क्षणात काळ स्तब्ध होतो, मन शून्य होतं, आणि एक शब्दही उच्चारायची ताकद राहत नाही. मृत्यू म्हणजे केवळ एका व्यक्तीचा अंत नव्हे, तर त्याच्याशी असलेल्या असंख्य आठवणी, अपूर्ण संभाषणं, आणि न संपलेल्या नात्यांचा शांत विस्फोट असतो. अनेकदा आपण मृत्यूला ‘शेवट’ म्हणतो, पण खरे पाहता मृत्यू म्हणजे एक संक्रमण आहे – एका अवस्थेतील दुसऱ्या अवस्थेकडे नेणारा गूढ प्रवास. मृत्यू ही एक अशा प्रकारची अनुपस्थिती आहे, जिथे त्या व्यक्तीचं अस्तित्व प्रत्येक क्षणात अधिक ठळकपणे जाणवतं. तो आपल्यात नसतो, पण त्याचं असणं सतत आपल्या विचारांमध्ये, स्वप्नांमध्ये आणि आठवणींच्या धूसर छायेत वावरत राहतं. मृत्यूचा अनुभव म्हणजे फक्त रडणं, हरवणं किंवा विरह नव्हे – तो आत्म्याला हलवणारा आणि विचारांचं मूळच बदलणारा अनुभव असतो. आपण ज्यांच्यावर प्रेम करतो, त्यांचं अस्तित्व आपल्यासाठी इतकं गृहित धरलेलं असतं की, त्यांच्या जाण्याने आपण आपलं अर्धं आयुष्यच हरवतो, असं वाटतं. पण खरंतर, त्यांची अनुपस्थितीच आपल्याला त्यांच्या खरी उपस्थितीची जाणीव करून देते.

दुःख ही केवळ भावना नसते – ती एक प्रक्रिया असते. ती आपल्याला अंतर्मनातल्या खऱ्या स्वरूपाशी भेट घडवते. दुःख म्हणजे शब्दात न मांडता येणारी व्यथा – जी डोळ्यांतून अश्रूंमधून नाही, तर आत्म्यातून प्रकट होते. त्या प्रक्रियेत आपण हळूहळू समजून घेतो की, माणूस फक्त शरीराने नसतो, तर त्याच्या विचारांनी, कृतींनी आणि स्मृतींनी आपल्या आयुष्यात सतत जिवंत असतो. मृत्यू नातं तोडत नाही, ते फक्त त्याचं स्वरूप बदलतं. तो संवाद बंद करत नाही, तो शब्दांशिवाय नवा संवाद सुरू करतो. आपण त्या व्यक्तीशी मनात बोलतो, त्यांच्या आठवणींना स्पर्श करतो, आणि अनेकदा त्यांच्या शिकवणीतून नव्याने जगायला शिकतो. कधी वाटतं – आपण का रडलो? पण रडणं म्हणजे कमकुवतपणा नाही. ते तर आपल्या आत्म्याचं विलयन असतं – आपल्या अस्तित्वातील त्या व्यक्तीचा अंश आपल्यातून गळून पडत असतो.

या दुःखाच्या प्रवासात एक क्षण असा येतो, जेव्हा आपण विचारतो – हे सगळं का घडलं? का असा अचानक अंत झाला? पण उत्तर कधीही बाहेर मिळत नाही. ते उत्तर आपल्याला आपल्या अंतर्मनात शोधावं लागतं. आणि ते उत्तर असतं – काही माणसं आपल्या आयुष्यात येतात फक्त आपल्याला काही शिकवण्यासाठी, आणि मग त्या निघून जातात. पण त्यांचं जाणंही एक शिकवणच असते. त्या व्यक्तीच्या नसण्यातून आपण त्यांचं खरं अस्तित्व शोधतो. त्यांच्या वारशामध्ये आपण त्यांच्या विचारांची झलक पाहतो – आणि त्यांच्या आठवणींच्या सावलीत आपण नवा ‘स्व’ शोधायला लागतो. कारण मृत्यू केवळ अंत नव्हे – तो आरंभही असतो. आपल्या आत्म्याच्या ज्या भागाकडे आपण कधी लक्ष दिलं नव्हतं, तिथे ही दुःखाची भावना आपल्याला घेऊन जाते. आणि तिथे पोहोचल्यावर आपल्याला उमगतं – मरणं हे संपणं नाही, तर एक नवा जन्म आहे – आपल्याच एका नवीन जाणिवेचा.

या सगळ्या चिंतनात मृत व्यक्तीच्या फोटोंपलीकडे जाणं महत्त्वाचं असतं. कारण वारसा म्हणजे केवळ आठवणी नव्हेत – तो आहे त्यांच्या आयुष्यातल्या मूल्यांचा, कृतीचा आणि आपल्या मनावर उमटलेल्या संस्कारांचा ठसा. त्यांनी दाखवलेला प्रेमाचा मार्ग, सत्याचं भान, आणि जगण्यातली सच्चाई – हाच त्यांच्या अस्तित्वाचा खरा ठेवा असतो. आणि आपण तो पुढे चालवणं – हाच त्यांच्या जाण्याचा अर्थ असतो. शेवटी, मृत्यू ही पोकळी नाही – तो एक प्रकाशद्वार आहे. त्यातून आपण दुःखाच्या अंधारातून स्वतःकडे आणि जीवनाच्या गूढतेकडे पाहायला शिकतो. हे दुःख आपल्याला खचवत नाही, तर हलवतं. ते आपल्याला नवं काहीतरी घडवायला प्रेरित करतं – एक नव्या जाणीवेचं जीवन जगायला शिकवतं.

"दुःख हे जीवनाचं शोकगीत नसतं – ते आत्म्याचं मौन संगीत असतं, ज्याला ऐकायला शिकलं, तर मृत्यूही एक नवीन जीवन वाटू लागतं."